Бір кездері Тіл комитетін, А.Байтұрсынов атындағы тіл білімі институтын басқарған ғалым Ерден Қажыбек біраз уақыт елден жырақ жүрді. Оның үстінен Қаржы полициясы қылмыстық іс қозғаған. Бүгінде латын әліпбиіне көшу мәселесінде тер төгіп жүрген ғалым халықаралық «Қазақ тілі» академиясының президенті. NEGE тілшісі ҚР ҰҒА мүше корреспонденті, профессор Ерден Қажыбекпен әңгімелескен еді.
– Ерден Задаұлы, жақында бір топ ғалым Президент атына «Қазақ ұлттық жазуы туралы» хат жолдапсыздар. Бұған дейін мемлекет басшысы латын әліпбиіне қатысты екі жобаның да шикілігін айтты. Сіз бір сөзіңізде «бұл іске саясат араласып кетті. Яғни, «әліпби нұсқалары – ғалымдардың өнімі емес, жоғары лауазымды шенеуніктердікі» деген едіңіз.
– Иә, солай. Мұны талай мақалада, сұхбатта айттым. 1991 жылы біз әлі тәуелсіздік жарияламай тұрғанда 30 шақты түркі халықтарының ғалымдары үш күндік жиын өткізген. Мақсат – бір-біріне жақын түркітілдес елдер ортақ әліпби жасау. Әлемде 100-ден астам түркі елі бар. Бәрінде 34 қана дыбыс бар. Және олардың бәрі айды – «ай», ақты – «ақ», қараны – «қара» дейді. Осы бастаманың басы-қасында жүрген академик Әбдуәлі Қайдар бастаған ғалымдар 1992 жылы ортақ түркі әліпбиінің негізінде қазақ тілінің әліпбиін жасап, сол кездегі президент Назарбаевқа жолдаған.
Директор боп тұрғанда тек шындықты айтуға тырыстым. Мені жұмыстан кетіруге дейін келді. Өзім де кетем бе деп дайындалып жүргем. Бірақ 2017 жылдың қыркүйек айында Парламентте жиналыс болып, жаңадан құрылған «Тіл-Қазына» орталығы бір нұсқаны ұсынды. Сол жоба жоғары жақтан түсті. «Осыны қабылдайсыздар!» деді. Соның ертесіне-ақ жұрт бұл жобаны интернетте, әлеуметтік желіде күлкіге айналдырып жатты. Билік не істерін білмей аң-таң болды да қалды.
Бір-екі аптадан кейін президенттің көмекшілері телефон соғып: «Ереке, біз асығыстық жасадық. Кешіріңіз, сіз жұмысыңызда қала беріңіз», – деп тұр. Өйткені, мен бұл жобаны халық қолдамайтынын ашық айттым. Сол кезде ашуланып, біраз әңгіме айтып тастаған. Сөйтіп, бұл нұсқаның қате екенін түсінді.
Бұдан кейін біз жұмысымызды жалғастырғандай болдық. «Тіл-Қазына» да жұмысын істей берді. Бұл ұйымның міндеті – жоғары жақ ұсынған нұсқаны мақұлдау. Содан бір күні екінші нұсқа қабылданайын деп жатыр дегенді естідім. Институттың директорымын. Әлі комиссияның төрағасы сияқтымын. Бірақ комиссия жұмысын тоқтатты. Сосын дереу жоғары жаққа телефон шалдым. Ешкім қабылдамайды. Сөйтіп, екінші нұсқа туралы президенттің жарлығы шықты. Ол да адам көргісіз.
Ол кезде үкімет басшысы Бақытжан Сағынтаев еді. Президент жарлығынан кейін латынға көшу туралы арнайы ұлттық комиссия құрып, шақырды. Соған бара жатқанда халықаралық агенттікке сұхбат беріп, «жобадан диаграф пен апострофты алып тастаған жөн» дедім. Комиссия жұмысында да «ғалымдар жақсылап қарасын, бұл әліпби жобасын да жетілдіру керек сияқты» дегенімде комиссиядағы Мұхтар Құл-Мұхамед, Дархан Қыдырәлі бірден қолдады.
– Осыдан кейін сізге қарсылық танытушылар көбейді ме? Сонда инситуттан әліпби дауына байланысты кеттіңіз бе?
– Әлгі жобаны халық та сынап қоймады. Бірақ «Тіл-Қазына» бұл жобаны керемет деп мақтады. Біз кемшіліктерін көрсетіп жұмыс істей бердік. Сөйтіп маған ресми түрде ашық айтты. «Тіл білімі институтына директор кезіңізде бірталай жұмыс істедіңіз. Сіз келгенде 30-40 адам болды. Одан кейін 100-ден асты. Басында қаржысы аз мекемені көтердіңіз. Сізге ешқандай сын жоқ. Тек зейнет жасына жеттіңіз. Сондықтан директорлықтан аламыз» деді. Басшылыққа Анар Фазылжанова келді. Сол жоба әлі аяғына дейін жеткен жоқ.
– Бірақ әлі де жұмыс істейтін күш-қуатыңыз бар еді ғой. Солай ма?
– Әрине. Басқа мекеме директорларын қараңыз, 70 жастың о жақ бұ жағындағылар өте көп. Ғылым саласында 70-ке дейін де істей береді. Бұл әкім, министр сияқты мемлекеттік қызмет емес. Менде ешқандай реніш жоқ. Жоғары жақтың айтқанын айналасындағылар орындауға асығады ғой. Бірақ тіл – маңызды мәселе.
– Сіз кеткен соң институт латын әліпбиіне байланысты қандай жұмыс атқарды?
– Институт жоғары жақтың тапсырмасын орындаумен шұғылданады. Ең соңғы әліпби – «Тіл-Қазынаның» жетілдірілген нұсқасын инситут ұсынып отыр. Оның кемшілігін айтатын тәуелсіз сарапшы керек. Ахмет Байтұрсынұлының ережелерін негізге алып, «Қазақ тілі» академиясын құрып, талқылау ұйымдастырық. Байқасаңыз, «и», «у» деген дыбысты әліпбиге енгізе салу талпынысы бар. Бұл жоғары жақтағы шенеуніктердің ықпалы.
– Сіздіңше, ең дұрысы академик Ә.Қайдар бастаған ғалымдар дайындаған әліпбиді қабылдау керек деп ойлайсыз ба?
– Қазақтың латын әліпбиіне негізделген қазақ жаңа жазуы дайын болғанына 30 жыл болды. Және оны жаңадан ойлаудың еш керегі жоқ. Дайын, жап-жақсы әліпби. 2016 жылы институт директорлығына келгенімде жарық көрген қаншама монография, мақала сол бір әліпби төңірегінде жазылған.
Бұл іске саясат араласып кетті. Кейбір ғалым басқаша пікір айтса, құлағына жоғары жақтан сыбырлап кетеді. Шын мәнінде, нағыз ғалымдардың пікірі ешқашан өзгермейді. Себебі, бізге көп дыбыстың керегі жоқ.
«Орыс сөздерін қалай жазамыз? Қалай таңбалаймыз?» деп бөтен таңба енгізгісі келді. Бізде кирилл әліпбиі болған жоқ. Орыс әліпбиін берді, пайдаландық. Оған қосымша он шақты таңбаны қосты. Бірақ мұны «қазақ әліпбиі» деп айтуға болмайды. Ол үшін қажет емес дыбыстарды шығарып тастау керек еді. Таңбасы артық, бөтен дыбысы көп әліпбиді пайдаланып жүрміз. Таза қазақ тілі жоқ. Қазақ орыс тілінде сөйлейді. Қойыртпақ. Оған үйреніп те кеттік. Мүмкіндігінше, бізге тілімізді жөндеп алу керек. Реформа сол үшін жасалынып жатыр.
– Алайда, латын әліпбиіне қатысты нақты жобаны қабылдамай жатып, мекеме, жоғары оқу орны атауларын латынша жазып тастадық емес пе?
– Бұл халықтың латынға көшуді қалап отырғанын көрсетеді. Орыс тілінің ықпалынан тезірек құтылғысы кеп, жөні түзу әліпбиді күтіп отыр. Оларды кінәлауға да болмайды. Халық әліпбидің ауысуына дайын.
– Қазақстан латын әліпбиіне нақты қашан көшуі мүмкін?
– Тоқаев құрылтайда ойын қайтадан анық қайталады. Ол «әліпби дұрыс болу керек және тіл табиғатына сай болу керек» деді. «Кейбір қоғам өкілдері біз әлі күнге дейін кириллицадан арыла алмай жатырмыз деп, алаңдаушылық білдіруде. Бірақ, ең алдымен, бұл лингвистикалық тұрғыдан өте күрделі мәселе. Осыны жақсы түсінген жөн. Бұған дейін біз 2 рет латын графикасына көшуге тырыстық. Алайда, соңы сәтті болған жоқ. Сондықтан, бұл мәселеге жан-жақты, терең талдау жасап барып, түбегейлі шешім қабылдаған абзал. Кириллицадан латын әліпбиіне жасанды түрде, тек сәйкес әріптерді өзгерту арқылы көшуге болмайды. Әйтпесе, бұл үлкен қателікке апарып соғады», – деді.
Әліпбиге билік араласпай, ғалымдардың пікірімен санасып қабылданса жақсы. Егер ғалымдар нақты қолға алса, 1-2 айда да көшуге болады. Қанша дыбыс болса, сонша таңба болу керек. Біз сондай қарапайым нәрсені істей алмай отырмыз. Керісінше, бұған керек емес әріптерді кіргізіп жатырмыз. Шенеуніктер «вектор» сөзін қалай жазамыз деп басы қатыпты. Қосымша 3-4 әріп енгізді. Тек қазақ әріптерінен тұратын әліпбиді бекіткен жағдайда ешқандай мәселе болмайды. Сондықтан біз өз позициямыздан тайынбаймыз. Халықтың обалына қалуға болмайды. Тіліміз бұрмаланып, әліпби нашар болса, бұл үлкен қателікке әкеледі.
– Өткенге оралайықшы. Қайбір жылы сіз Тіл комитетін басқарып тұрған кезде үстіңізден қаржы полициясы қылмыстық іс қозғап, «аудармаға бөлінген қаржыны жымқырып, шетелге қашып кетті» деген ақпарат желдей есті. Содан біраз уақыт Түркияда болғаныңызды білеміз. Кейін өзіңіздің кінәлі емес екеніңізді қалай дәлелдедіңіз?
– Дәл сол кезде мен бір ғылыми экспедициямен Түркияға кеткен болатынмын. Бір күні министрліктегі құқық департаментін басқарған маман хабарласып: «Ереке, үстіңізден қылмыстық іс қозғалды. Сіз қазір елге келмей тұра тұрыңыз. Келсеңіз, бірден отырғызады», – деді. Себебін айтпайды, ешкім білмейді. Сосын бір айдан кейін Бішкек арқылы елге келмекші болдым. Бішкекте отырсам, ақпарат құралдарынан «Ерден Қажыбекке іздеу жарияланды, миллиардтап ақша жеп, қашып кетті» деген ақпарат шықты. Сөйтіп, қайтадан Түркияға ұшып кеттім.
Бір-екі айдан кейін Қаржы полициясының сол кездегі басшысы Қ.Қожамжаровқа ресми түрде хат жаздым. «Менің шетелде жүре беруіме мүмкіншілігім жоқ. Өзім сіздерге барып, кінәсіз екенімді дәлелдеуге дайынмын. Маған ресми түрде жауап беріңіздер!» дедім.
Бір айдан кейін бе «Хатыңыз қабылданды, сіздің бізге келуіңіз үшін іздеуге, тінтуге қатысты ақпаратты алып тастауымыз керек. Содан кейін ғана келуіңізге болады» деді. Бұл бірден жасалатын нәрсе емес екен. Прокуратураның шешімі болуы керек. Бір жылға созылды. Желтоқсан айының аяғында Қаржы полициясынан хат келді. «Қаулы қабылданды. Сізді іздеу, қамауға алу туралы шешім күшін жойды. Енді келе беруіңізге болады» деді.
Бірден ұшаққа билет алып, елордаға бардым. Әуежайдан Қаржы полициясының маманы қарсы алды. «Адвокатым бәрі дайын. Не істеуім керек?» десем, «Сіз қазір демала беріңіз. Біз өзіміз шақырамыз» деді. Сөйтіп, елордада үш-төрт ай күтіп жүрдім. Күнде телефон соғып «Қашан шақырасыңдар?!» деп сұраймын. «Шақырамыз!» деп құтылады. «Менің қолыма кінәлі екенімді дәлелдейтін құжатты беріңіздерші» десем, «Соны өзіміз де таба алмай жүрміз» дейді. Сол екі жылдың ішінде екі рет шақырды. Бір рет елордада жүргенде өзім жалынып жүріп бардым. Сосын Алматыға кеттім. Сол жылдың соңында тергеуші Алматыға келіп, сағаттап отырып сөйлестік. Маған «сізге тағылған ешқандай қылмыстық іс жоқ» деді. Сөйтіп, бір жылдан астам уақыт қаржы полициясының тергеуінде болып, мәселенің анық-қанығына жеттік. Өзімнің ақ екенімді дәлелдедім.
– «Мемлекеттік тіл» туралы заң Жаңа Қазақстанда қабылдануы мүмкін бе?
– Шын мәнінде, ешкімге, ешқайда жалтақтамасақ баяғыда қабылдауға болатын еді.
– Ендігі мақсатыңыз – латын әліпбиіне көшу мәселесін аяғына дейін жеткізу ме?
– Біздің жұмысымыз осы ғой. Өз ойымызды жоғары билікке ресми хаттар түрінде жолдаумен шектелмей, ақпарат құралдарына, әлеуметтік желіге талқылауға шығарып отырмыз. Себебі, көпшілік білуі керек.
– Биыл Ахмет Байтұрсынұлының 150 жылдығы БҰҰ деңгейінде аталып өтіліп жатыр. Алайда, бізде мерейтойды атап өту жиын өткізу мен ескерткіш орнатумен шектелетін сияқты. Сіз қалай ойлайсыз?
– Біріншіден, А.Байтұрсынов сияқты тұлғаның елеулі кітаптары әлі табылмай жатыр. Ол қазақ тілінің грамматикалық теориясын жасады. Бүгін біздің пайдаланып жүрген бүкіл термин Ахаңның жасаған дүниесі. Өкінішке қарай, арыстардың, алдыңғы қатарлы интелегенция өкілдерінің еңбегін халыққа қайтара алмай отырмыз. Ахмет Байтұрсынұлының грамматикалық ілімі ғылыми қолданысқа енді ме? Жоқ. Қазір бізде терминология жоқ. Бәрі орыстікі. Арыстардың еңбегін зерттеп жүрген алаштанушы ғалымдар саусақпен санарлық. Көп тиражен шығарып, жастарға тегін тарату керек. Олар туралы оқулықтарда да аз қамтылған. Бәрі коммунистік-кеңестік идеологиямен жазылған. Қазақ Әлихан Бөкейхановты тұңғыш елбасымыз деп ресми түрде таныды ма? Жоқ! «Өз арыстарын бүгінгі қазақ біле ме?» деген сұраққа жауап құпия емес: білмейді. Білмеген соң, оларға тиісті құрмет көрсетуге асықпайды.
Биыл Ахаңның 150 жылдығын БҰҰ аясында атап өтеміз, тойлаймыз, көптеген іс-шара, алқалы жиындар өткіземіз, есерткіштер ашамыз. Бұлар керек емес демеймін, керек! Алайда Ахаңның, басқа да ұлыларымыздың бай ғылыми, мәдени мұрасын бөтенсіп кеткен туған халқына кім қайтара алады? Бойына кім, қалайша сіңіре алады?
– Сұқбатыңызға рақмет!
