1995 жыл. Қазақ тарихында ұлы Абайдың 150 жылдық мерейтойы ЮНЕСКО көлемінде тойланды. Шыңғыстауды бетке алып Қарауыл төбеге маңдай тіремеген қазақ кемде-кем шығар! Жидебай қорығындағы ұлылар жатқан киелі қорымға зиярат етіп, Құран бағыштап, тағзым ету бәрінің де ойында. Шетелдерден келген қонақ қаншама!
«Той дегенде қу бас домалайды» демекші, әрине, той қызығын тамашалау бір бөлек әңгіме. Бұл тойда Қарт Шыңғысты мекен еткен ауылдастарымыз Абай еліне тән қонақ күту дәстүрінің озық үлгісін көрсете білді. Келген қонақтар да риза! Би-ата ауылы, Қарауыл тұрғындары меймандарға арнап үй тігіп, тойға атсалысуға келген басқа облыс, аудан азаматтарына шаруашылық заттарын, сойыс малдарын сақтау үшін жаздық үйлерін, қора-қопсыларын қонақжайлықпен босатып беріп жатты. Біз де Аягөз ауданы Майлин кеңшарынан келген ұжымға үйіміздің төрінен орын бердік. «Ұлы тойға келген құдайы қонақпыз» деп кіріп келген олар басында «жас отбасы екенсіңдер» деп абыржып тұрып қалды. «Той бар қазаққа ортақ, төр сіздердікі» деген бір ауыз сөзіме риза болған қонақтар кетерлерінде «сөз қадірін білетін, дәстүр сыйлайтын отбасы екенсіңдер» деп, баталарын беріп кетті.
Биыл Мемлекет басшысы Қ.Тоқаевтың Жарлығымен қарт Шыңғыста тағы да дүркіреп той өтпекші. Дайындық үстіндеміз. Той болған соң ақын, жыршы, палуан, тайпалған жорға, ауыздықпен алысқан желдей жүйрік сәйгүліктер жиналады. Аламан бәйгеде топ жарудан үміткер тұлпарлар қазірден бастап бапталып, жаратылуда. Кезінде республикалық бәйгелерде желдей ескен Балагар-Мальчик, су жорға Буян атты жүйріктерді баптаған атбегілердің сарқытын ішкендер Шыңғыстауда сарқылды деуге келмес. Бар, бірақ техникаланған заман ыңғайына орай, мән беріңкіремей жүр ме деген ой жетегінде қала бересің.
Бірде құдалық дәстүрімен ақ күріштің отаны Сыр еліне отбасымызбен қонаққа барып, әнші, жырау, жыршылар жиналған көңілді ортаға тап болдық. Құданың ауылы Шиелі өнерге жақын, сал-серілер, қолөнершілер ауылы екен. Біздің ұлы Абай елінен келгенімізді біліп, қонақкәде сұрады. Абай елінің сөз сөйлеу мәдениетімен тәрбиеленген біз де, әрине, қарап қалмадық, осал емес екенімізді байқаттық.
Дастарқан басында әр түрлі сөз қозғалды. Әңгіме төркіні бәйге аттар жайына ауысқанда біз үнсіз тыңдап қалдық. Шиелі аудандық өлкетану мұражайының бір бұрышы «Ұлы Абайдың тойындағы Ызғардың ұлы жеңісі» деген атаумен көркемделіпті. Ызғар — Абайдың 150 жылдық тойындағы аламан бәйгеде бірінші келіп, КамАЗ автокөлігін ұтқан жүйрік. «Ұлы тойдағы ұлы жеңісіміз» деп, бүкіл тұрғындар ауылдың кіреберісінен Ызғарды зор қошеметпен, шашу шашып, ән-жырмен қарсы алыпты. Жүйрікті баптаған атбегі Орынбай Ахметов әлі тың, аламан бәйгелерге ат қосып, жүлделі орындар алып жүрген көрінеді. Ызғардың ізбасары деп тағы бір жүйрікті баптау үстінде екен. Абайдың 175 жылдық тойындағы аламанда тағы да ұтамыз деген үмітте.
Оңтүстіктің ауа райын білесіздер, жазы өте ыстық. Шиеліліктердің айтуынша, аттар да сол климатқа үйренген, ұзақ аламандарға еркін шаба беретіні сондықтан екен. Басқа жақтың таза асыл тұқымды жылқылары біздің Сыр бәйгелерінің шаңына ілесе алмайды дейді. Сөз арасында ыстық жерде өскен бәйгеге қалайша Ызғар деп ат қойғандарын сұрадым. Жүйріктің Ызғар аталу тарихы да қызықты екен.
Ызғардың енесін жүйрік айғырға қосып, бәйге тұқым алмақ болады. Буаз биені қорада, мықты күзет қойып ұстап жүргенде, аяқ асты бие ұрланып, ұшты-күйлі жоғалады. Бүкіл ауыл боп іздеп таба алмай, ақыры, күдерлерін үзеді. Сол аралықта Шиелі станциясынан ауылдың бір апасы Шымкент жаққа жол жүрмек болып пойызға отырады. Үш-төрт жігіт сапарлас болып, олар да мінеді ғой пойызға. Жол үстінде үлкен адам демалмақ болып жантайып жатқанда, өзара күбірлесіп отырған әлгі жігіттердің әңгімесін құлағы шалады. Ішінде біреуі таныстау көрініп, әңгімелеріне құлақ түрсе, ұрланған бие туралы айтып отырған боп шығады. «Енді не істейміз, биені апаратын жерге жеткізе алмадық, жолда құлындап қалды. Онда құлын қарақұлақтанғанша сол жерде тығып ұстай тұрайық» дегенге келеді әлгі жігіттер. Айтып отырған жер Түркістанға жақын Ызғар деген көл, елді мекен екен. Әлгілердің әңгімесін естіген апа бара сала ауылға хабар жібереді. Қуғыншы іле-шала жетіп, құлындаған биені ұстап отырғандардың үстінен түсіп, аман-есен ауылға келіпті. Сол құлын есейіп, жүйрікке айналғанда, ат қоймақ ниетпен бәрі ақылдасып, тұлпардың атын Ызғар көлімен байланыстырып, бір тоқтамға келген екен.
«Қайтқан малда береке бар» деп бабалар тегін айтпаған ғой. Сол Ызғар аты шулы бәйгеге айналыпты. Сәйгүлік туралы әңгімені тыңдап тұрып, «Біздің елден де осындай бір сәйгүлік ұлы тойда аламан бәйгені ұтып, бөркімізді аспанға атар күн туса ғой» деген ойда болдым. Ат баптаумен айналысып жүрген ел азаматтарына шетел аттарының тұқымдарына қызықпай, ыстыққа төзімді өзіміздің осы өңірлерден шыққан бәйгелерден тұқым алып, елге әкелсе деген де ой айтқым келді. Ел ішінде де бір жүйрік бағы ашылмай қой соңында жүруі де мүмкін ғой. Ауыл ақсақалдары, көзі қарақты азаматтар көнеден жеткен жүйріктер жайлы әңгімелерді еске түсіріп, ат баптап жүргендерге ақыл-кеңестерін берсе. Әлде Абай атамыздың «Аттың сыны» өлеңін терең мән беріп, қайталап оқып шықсақ па екен?!.
Әлен ЗӘКИЕВ, Би-ата ауылы, Абай ауданы{jcomments off}