Қазақстан Республикасының Конституциясы күні қарсаңында Шығыс Қазақстан облысының бірнеше соттарында судья және төраға болып 37 жылға жуық қызмет атқарған Қазақстан Республикасының Құрметті судьясы, Шығыс Қазақстан облысының Құрметті азаматы Кенжеш Мұқашовқа жолығып, сұхбаттасудың сәті түсті.
Кенжеш Мұқашұлы – қазір доғарыстағы судья, сот жүйесіндегі ұзақ жылғы адал қызметі үшін Қазақстан Республикасы Судьялар одағының «Үш би» төсбелгісімен марапатталған.
– Кенжеш Мұқашұлы, Ата Заңымыздың мерекесі құтты болсын! Маңызды мереке қарсаңында өзіңізбен біраз сұхбаттасақ деп едік… Еліміздің қазіргі тәуелсіз сот жүйесінің дамуына Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясының әсері болды ма?
– Рақмет! Мереке баршамызға жақсы көңіл-күй сыйласын!
Әрине, әсері болды. Конституция сот билігінің ұйымдастырылуы мен қызметінің негізгі қағидаларын бекітіп берген құжат болды. Ата Заң бойынша, Конституцялық кеңес, Жоғарғы сот, Жоғарғы төрелік сот, облыстық және бірінші сатыдағы аудандық, қалалық соттар белгіленді. Ол уақыт біздің еліміз егемендігін енді ғана алып, етек-жеңімізді жинай қоймаған кез болатын. Бойымызда тәуелсіз елміз деген ерекше сезімнің болғанымен, көпшілігіміз оның маңызы мен мәнін жете түсіне қоймаған едік. Елдегі экономикалық қиындықтарға байланысты, еркіндікті жете сезінуден гөрі арты қалай болар екен деген күдіктің де болғаны жасырын емес. Заң шығарушы органдарымыз бұрынғы кеңестік жүйеден қалған құжаттарға өзгерістер мен түзетулер енгізуден ары аса алмады. Заңдарымыз бұрын көріп-білмеген нарықтық қатынастардан туындайтын құқықтық мән-жайларды реттеуде өзінің пәрменсіздігін байқатты.
– Қазақстан Республикасының қазіргі қолданыстағы 1995 жылы қабылданған Конституциясы несімен ерекшеленеді?
– Тәуелсіз еліміздің даму ерекшеліктері ескеріле отырып, 1995 жылы өткізілген бүкілхалықтық референдумда қазіргі қолданыстағы жаңа Конституция қабылданды. Содан бергі аралықта Ата Заң негізінде еліміздің сот жүйесі мемлекеттік биліктің өз алдына дербес бір тармағы болып табылатын тәуелсіз сот билігінде көптеген өзгерістер іске асты.
Сот реформасы одан әрі қарай жедел де заманауи талаптарға сай дамуға жол ашты.
– Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы 2000 жылдың 25 желтоқсанында қабылданған Конституциялық заң сот-құқықтық реформаның ілгерілеуіне қандай да бір жаңалық әкелді ме?
– Біріншіден, сот жүйесінде бұрын-соңды судьяның мәртебесін белгілейтін мұндай құжат болмаған. Осы құжаттың қабылдануы, судьяның мәртебесінен бөлек, оның әлеуметтік жағынан қорғалуын қамтамасыз ететін заңнамалық нормаларды белгілеген акт болды деуге де болады. Судьяның әділ сот төрелігін жүргізуі үшін, оны мемлекеттік биліктің атқарушы органдарына материалдық жағынан тәуелсіз болуын қамтамасыз ете отырып, сот жүйесінің материалдық және қаржылық жағымен қоса, ұйымдастыру мәселелерін шешетін Соттар әкімшілігі құрылды. Бұл мемлекеттік орган судьялардың тәуелсіздігін қамтамасыз етуде өзінің тиімділігін дәлелдеді. Сот-құқықтық реформада қозғалған сот ісін жүргізу үрдісі қайта құру, азаматтық-құқықтық нормаларды жетілдіру, соттарды қаржыландыру жұмыстарына ұласты. Әрбір облыста экономикалық соттар, әкімшілік істер қарайтын соттар, қылмыстық істер қарайтын соттар, жасы кәмелетке толмағандардың істерін қарайтын мамандандырылған соттар құрылды.
– Елбасының Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2010-2020 жылдарға арналған Құқықтық саясат тұжырымдамасы жайлы қысқаша айта кетсеңіз…
– Аталған құжаттың қабылдануының өзі Конституцияның негізінде сот-құқықтық реформаны жетілдіре отырып, әлемдік құқық стандарттарына қарай бейімделудің жобалық нұсқасы болды деп ойлаймын. Бұл жерде ұлттық құқық нормаларына жақындау арқылы құқықтық мәдениетті көтеріп, гумандық негіздерді ұстанудың тұжырымдамасы белгіленді деп ойлаймын. Осыған орай ашық та айқын сот төрелігін жүргізуге, қаралған істердің нәтижелілігін және сапасын арттыруға, сотқа қатысушылардың құқықтық мүмкіндігін кеңейтуге және сот жүйесінде сыбайлас-жемқорлықты болдырмауға бағытталған нормалар қабылданып, қолданысқа енгізілді. Сот залында бейнедыбыс түсірілім жүргізілетіндіктен, сотқа қатысушылар сот процесі барысында сотта іс жүргізудің заңдық нормалары шегінен шыға алмайды. Осындай инновациялық жаңашылдықтан кейін сотқа қатысушы тараптардың негізсіз шағымдануы азайды. Сонымен қатар соттың барлық актілерімен кез келген сотқа қатысушы жақ бірыңғай жүйелендірілген орталықтан өз үйінде отырып компьютер арқылы таныса алады немесе «Сот кабинеті» электронды ақпараттық сервис арқылы сотқа талап арыз, мәлімдеме өтініш жіберуге мүмкіншілігі бар.
– Алқа билер институты, медиация институты, жеке сот орындаушылар институтының әділ сот төрелігін жүзеге асыруда тимімділігі қандай?
– Қылмыстық заңнамалар ізгілендірілді. Ауырлығы орташа және онша ауыр емес қылмыстар үшін балама жаза түрінің белгіленуі, аса ауыр қылмыстар бойынша алқа билер институтының енгізілуі, сотта қаралатын дауларды бітімгершілік келісімге келу – медиация жолымен шешу іске қатысушы тараптар үшін де тиімді болып отыр. Медиация институты Батыс елдерінің құқықтық тәжірибесінен алынғанымен, мұнда біздің билер институтының элементтері кездеседі, біздің менталитетіміз бен мінезімізге өте жақын құқықтық норма. Жасыратыны жоқ, бізде адвокаттық қызметке аса мән берілмейді. Полициядан немесе прокуратурадан зейнетке шыққан азаматтар адвокатураны жағалайды. Әріптестерім ренжімесін, бізге мықты білікті адвокаттар дайындау қажет деп ойлаймын. Ал жеке сот орындаушылар институты сот актілерін орындаудың жаңа тетігі немесе жүйесі десек те болады. Ол әділет органдарына қарайды.
– Сіз кеңестік дәуірде және тәуелсіз Қазақстан Республикасында, яғни екі түрлі қоғамдық формацияда сот болдыңыз, «Елге бай құт емес, би – құт» деген қазақы тәмсілдің бүгіннің билеріне қатысы бар ма?
– Бұл ұлағатты сөздің мағынасы өте терең. Судья дегеніміз – би. Судьяларды сот деп атаудың өзі дұрыс емес. Себебі «сот» сөзі «соттау» деген түсінікті береді. Егер судьяны би деп атайтын болсақ, ол өзінің билік айтуға, әділеттілікті орнатуға тиіс екенін түсінер еді, шешім қабылдарда ойланар еді.
Сот атауы бізді отарлаушы орыс империясының әкімшілік-аумақтық басқару реформасының негізінде қазақтың билер институтын жою мақсатында енгізілген. Менің ойымша, сот деген сөзді тілдік лексиконымыздан ығыстырып, сотты би деп атайтын уақыт жетті.
Биыл Тәуелсіздігімізге 30 жыл толады. Бұл мемлекет үшін аса көп уақыт емес. Дегенмен кейбір сәттерде батыл қадам жасаудың да қажеттілігі байқалады. Тәуелсіздігіміз тұғырлы, Ата Заңымыз біздің бостандығымыз бен құқығымыздың кепілі бола берсін! Еліміз аман, жұртымыз тыныш болсын!
– Сұхбатыңыз үшін көп рақмет!
Әңгімелескен Ұзақбек АТАНБАЕВ
