Еліміз Тәуелсіздік алған 1991 жылы Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев өз Жарлығымен Семей ядролық сынақ полигонын мәңгілікке жапты. Бұл айтулы оқиға жерімізге сансыз қайғы-қасірет әкелген ядролық жарылыстарды тоқтатып, тәуелсіз Қазақстан Республикасын бейбітсүйгіш ел ретінде әлемге танытты. Осыдан бері аттай отыз жылдан астам уақыт өтсе де сол атом бомбасының зардабын бастан өткерген және әлі күнге дейін радиация аумағында тұратын Абыралы өңірінің халқы лайықты қолдауды сезіне алмай отыр.
Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев 2019 жылдың сәуір айында Семейге келген сапарында полигон зардабын тартқан азаматтарға жасалатын жеңілдік лайықты деңгейде болуы қажет екенін айтқан болатын.
«Полигон зардабын тартқан азаматтарға жасалатын жеңілдік лайықты деңгейде болуы керек. Үкіметке полигон аумағындағы халыққа берілетін әлеуметтік көмектің мөлшері жөнінде нақты ұсыныстар әзірлеуді тапсырамын. Жыл соңына дейін полигон аймағындағы тұрғындар мен олардың ұрпақтарына ядролық сынақтардың тигізген зиянын нақтылап, әлеуметтік көмектердің көлемін анықтаймыз”,- деген еді.
Мемлекет басшысы осы мәселені Үкімет деңгейінде қарауды тапсырған. Алайда Семей халқы әлі де лайықты қолдауды ала алмай келеді.
«Семей ядролық сынақ полигонындағы ядролық сынақтардың салдарынан зардап шеккен азаматтарды әлеуметтiк жағынан қорғау туралы» Заңда аймақтағы жұмыс істейтін азаматтардың жалақысына ай сайын 1,5 айлық есептік көрсеткіш 4597 теңге ғана экологиялық үстеме қосылады. Бірақ оның өзіне барлық азаматтардың қолы жете бермейді. Жеке бизнеске жалданып жұмыс істейтіндер сол азын-аулақ төлемнің өзін ала алмайды. Салыстырмалы түрде алып қарасақ, көршілес Ресей мемлекетінде азаматтарды қолдау тетіктері әлдеқашан жолға қойылған. Зейнеткерлікке белгіленген мерзімнен 10 жыл бұрын шығады. Жалақысына қомақты үстеме ақы қосылады. Мұнымен қоса, дәрігерге қаралуға жеңілдіктер мен жылына 1 рет курорттық демалыс қарастырылған.
Алысқа бармай ақ өзіміздің Арал өңірін алып қарасақ. Мұнда экологиялық зардап шеккен азаматтардың айлық еңбекақысына 50 пайыз қосымша есептеліп тиісті төлемдер жүргізіледі. Ал дағдарыс аймағы бойынша, Қызылорда қаласы мен Байқоңыр қаласы бойынша, сонымен қатар аудандарға 1,3 коэффициент, яғни 30 пайыз еңбекақыға қосымша төлемдер беріледі. Демек жалақысы орташа есеппен 100 мың теңге болса, қосымша 50 мың теңге экологиялық төлем ретінде жүргізіледі. Сонымен қатар қосымша еңбек демалысын берумен бірге, бір айдағы орташа жалақы есебінен материалдық көмек көрсетіледі. Сондай-ақ дәрi-дәрмектердi тегiн және 30 пайыз жеңілдікпен сатып алуға, санаторий-курорт жолдамаларымен тегiн қамтамасыз етуге, мүгедектерге сауықтыруға арнап берiлетiн жыл сайынғы жәрдемақыға, коммуналдық қызмет, электр қуаты, газ, жылу үшiн төленетiн ақыны 50 және 25 пайызға кемiтуге; жеке немесе кооперативтiк тұрғын үй салуға процентсiз несие алып, оның 50 процентiн өтеу тұрғысынан көмек ала алады. Ал біздегі жағдай көңіл көншітпейді.
Жуырда Парламент Мәжілісінің жалпы отырысында «Семей ядролық қауіпсіздік аймағы туралы» Заң жобасы мақұлданды. Энергетика министрі Болат Ақшолақов мырза полигонның шартты таза және нормативтен тыс ластанған жерлерінің шекаралары айқындалатынын айтты. Заң жобасын қабылдау тұтастай алғанда экология, халықтың радиациялық қауіпсіздігі мәселелеріне оң әсер етпек. Мұнымен қоса полигон аумағындағы игерілмей жатқан ауыл шаруашылығы жерлерін мақсатты пайдалануға мүмкіндік тумақ. Осыған қатысты «Ақшың» корпорациясының президенті, «Абыралы-Дегелең» қорының президенті Марат Құрманбай пікір білдірді. Ол өз сөзінде қырық жыл атом бомбасының зардабын көрген Абыралы халқының әлеуметтік қолдау мәселесі әлі күнге дейін шешілмегенін тілге тиек етті.
— Жалпы алғанда министр мырзамен келісуге болады. Дегенмен, сол полигонның тікелей зардабын көрген халықтың жағдайы тағы да назардан тыс қалып қойды. Абыралы өңірі тұрғындарының әлеуметтік-тұрмыстық жағдайын жақсартуға, құқықтық, мәдени сауықтыру, экологиялық мәселелерін шешуге ықпал етуге қатысты мәселені бірнеше жылдан бері көтеріп келеміз. Өкінішке орай халықтың үні естір құлаққа жетпей қалып жатыр. Осы орайда полигоннан зардап шеккендер туралы заң нормаларына өзгерістер енгізу керек немесе мүлде жаңа заң қабылдау қажет.
Өткен жылдың қазан айында Семей ядролық-сынақ полигонының жабылуының 30 жылдығына арналған конференцияда қатысушылардың талаптарын іске асыру мақсатында қалада «Полигон 21» қоғамдық комитеті құрылған болатын. Оның құрамына Семей қаласында ғана емес, сонымен қатар өзге де өңірлерде тұратын әр салада қызмет ететін азаматтар кіреді.
БҰҰ Бас Ассамблеясының 2020 жылғы 21 желтоқсандағы қарарын және Қазақстан Республикасының Конституциясын басшылыққа ала отырып, жаңадан құрылатын Абай облысында полигонға қатысты кешенді іс-шаралар әзірлеу үшін арнайы мемлекеттік комиссия құруды ұсынып отырмыз. Ол комиссияның құрамына жергілікті мемлекеттік органдардың, бизнес, ғылым, денсаулық сақтау, мәдениет пен азаматтық қоғам өкілдері кіруі тиіс. Сонымен қатар заманауи талаптарды ескере отырып, полигон туралы жаңа заң қабылдануы қажет деп есептейміз, — деді Марат Серікжанұлы.
Семей ядролық полигонынан зардап шегіп, радиацияның уын жұтқан халықты қолдау тетіктерін жетілдіретін кез келді. Бұл басқару жүйесі жаңғыра бастаған Жаңа Қазақстанда іске асса игі.
Б.ҚАРЫНБАЙ
БІЗДІ ӘЛЕУМЕТТІК ЖЕЛІЛЕРДЕН ОҚЫҢЫЗ!