Көптеген онжылдықтар бойы әлемдік қоғамдастық радиациялық әсердің адам ағзасына және ұрпақтарына зиянын зерттеумен айналысып келеді. Бұл проблема қырық жылдан астам уақыт бойы аумағында ядролық қарудың әр түрлі түрлері сыналған Шығыс Қазақстан облысының Семей облысының тұрғындары үшін өзекті. Алайда адамзат үшін сынақ алаңы – жалғыз қауіп емес.
Қазіргі уақытта көптеген жаңа экологиялық проблемалар пайда болды: қоршаған ортаға зауыттар мен фабрикалардан газ тәрізді, сұйық және қатты химиялық қалдықтардың шығарылуы, көлік құралдарының көбеюі және т.б. Ғылыми-техникалық прогрестің дамуымен адам ағзаға иондық әсер ете алатын әр түрлі гаджеттермен және басқа да құрылғылармен күнделікті байланыста. Көптеген мамандықтар иондаушы сәулеленудің әсерімен байланысты (ғарыш саласының қызметкерлері, рентгенологтер, радиациялық диагностика және радиациялық әсер ету саласының мамандары және т.с.с) болып келеді. Алайда әлемдік әдебиетте иондаушы сәулеленудің төмен дозалары туралы қарама-қайшы деректер бар. Кейбір ғалымдар кішігірім дозалардың «пайдалылығын» түсіндірсе, екінші тобы аз мөлшерде иондаушы сәулеленудің кері әсері туралы айтады. Көп жағдайда барлық зерттеулер кез келген салдарды (атом электр станциясындағы авариялар және т.б.) зерттеу сипатында болды. Атом реакторы қолданылып және теориялық есептеулер жүргізіліп нақты тәжірибелік зерттеулер жүргізілген жоқ.
Соңғы онжылдықтарда «СМУ» КеАҚ ғалымдары Шимане университетінің (Жапония), Хиросима (Жапония) қаласының радиациялық биология және медицина институтының, Ресей Денсаулық сақтау министрлігінің Ұлттық медициналық ғылыми-зерттеу радиология орталығы ғалымдарымен, Лев Гумилев атындағы ЕҰУ-мен, ҚР Ұлттық ядролық орталығымен бірге биологиялық объектілерге нейтронмен белсендірілген изотоптармен аз мөлшерде иондаушы сәулеленудің әсерін анықтау үшін атомдық реакторды қолдана отырып, көпорталықты эксперименттік зерттеулер жүргізді.
Осы ғылыми жобаның жетекшісі, медицина ғылымдарының докторы, профессор Найля Жақиянқызы Чайжунусова бұл зерттеулердің барлығы аз мөлшерде иондаушы сәулеленудің тірі организмге әсерін теориялық және эксперименталды түрде дәлелдеуге бағытталғанын атап өтті. Осы мақсатта «СМУ» КеАҚ ғалымдары осындай тәжірибелерді өткізуге арналған жаңа құрылғы ойлап тауып, өнертапқыш куәлігін алды.
Жануарларға арналған барлық тәжірибелік зерттеулер Этикалық комитеттің рұқсатымен, барлық ізгілікті қатынастарды сақтай отырып жүргізілді.
– Зерттеу барысында ғалымдар эксперименталды жануарлардың мүшелері мен тіндеріндегі дозиметриялық, молекулалық-генетикалық, морфологиялық өзгерістерді зерттеді. Барлық алынған зерттеу нәтижелерін әр түрлі елдердің ғалымдары объективті мәліметтерді алу мақсатында талдады. Алынған нәтижелерді ғалымдар халықаралық конференцияларда қызу талқылап, ортақ пікірге келді: аз мөлшерде иондаушы сәулелер биологиялық организмге кері әсер етеді.
Алғаш рет 56Мn радиоактивті изотоптың дәл анықталған дозасы мен дозасының қуаттылығына кешенді бағалау жүзеге асырылды. Ядролық реакторды пайдаланып, ерімейтін қосылыс түрінде әсерін кешенді бағалау жүргізілді; алғаш рет ингаляция және радионуклидтерді уақытша енгізу кезінде аз дозада сәулеленудің әр түрлі органдардың морфологиялық параметрлері мен функцияларына әсері 3, 14 және 60 күннен кейін бірден анықталды; алғаш рет ағзаның ішкі тіндеріне аз енетін, 56Mn ингаляциялық сәулеленуден кейінгі бауырдың күйіне зерттеу жүргізілді.
Коллекторлық органдарға, бауырға радиацияның зиянды әсерін тасымалдау тұжырымдасы жасалып, тәжірибелік түрде расталды. Алғаш рет төмен дозалы сәулеленудің жануардың ұрықтану қабілетіне кері әсер ететіні және генетикалық зақымданудың дамуына әкелетіні анықталды. Яғни сәулелену аталық бездер мен простата бездерінің тіндеріне кері әсер береді. Алғаш рет сәулеленудің әр түрлі типтерінің қан тамырлары эндотелийінің морфофункционалды көрсеткіштеріне әсер ету ерекшеліктері анықталды және сәулелену кезінде оның зақымдануы, әр түрлі мүшелер мен тіндердің жай-күйі арасындағы байланыстарға жүйелік талдау жасалды. Мақсатты органдар мен «коллекторларға» радиацияның «төмен дозаларының» әсер етуі ұғымын өзгертетін радионуклидтердің уақытша инкорпорациясының жаңа тұжырымдамасы жасалды,- дейді Найля Жақиянқызы.
«СМУ» КеАҚ ғалымдарының барлық ғылыми есептеулері Web of Science және Scopus халықаралық деректер қорына енгізілген әлемдік ғылыми басылымдарда жарияланды.
Ғалымдардың зерттеу нәтижелері бойынша, тіпті иондаушы әсерлердің «аз дозаларының» өзі тірі организмнің денсаулығына айтарлықтай зиян келтіретіні анықталды.
– Жүрек-қан тамырлары ауруларының саны неге көбейіп келеді? Неге жас отбасыларда ерлі-зайыптылар бала сүюде қиыншылықтарды бастан кешуде? Бүгінде бұл сұрақтар өзекті мәселеге айналды. Әрине, бұл – дұрыс тамақтанбаудан, стрестен, өмір салтының дұрыс болмауынан, жаман әдеттерден туындайтын күрделі мәселе. Алайда бұл проблемаларда иондаушы сәулелердің де ықпалы бар. Ағзаның жай-күйіне, адамның иммунитетіне, тамақтануына және басқа бірқатар факторларға байланысты «аз дозалар» әркімге әр түрлі болса да бәрібір әсер етеді. Иондаушы сәулелер біздің айналамызда – үйде де, жұмыста да, ұялы телефондарды, WI-FI сигналын қолданған кезде де адамға әсер етеді. Біз «кіші дозаларды» елеусіз нәрсе ретінде қарастыруға, олардың салдарын ескермеуге болмайды деген қорытындыға келдік. Әйтпесе уақыт өте келе барлық адамдардың ағзаларында әр түрлі патологиялар пайда болады, – деп атап өтті ғылыми жобаның жетекшісі, медицина ғылымдарының докторы, профессор Найля Жақиянқызы.
Ғалымдар зерттеулер мен алынған нәтижелерден кейін «кішігірім дозаларға» деген көзқарас өзгеріп, оның әсерінен қорғану жолдарын іздестіруге көп көңіл бөлінеді деп үміттенеді. Зерттеу нәтижелері ғылыми қоғамдастықтың ғана емес, қарапайым азаматтардың да назарын аударып, техникалар мен жабдықтарды ойланбай пайдаланудан бас тарту қажеттігін көрсетеді.
{jcomments off}
