Ұлы Абайдың «Айттым сəлем, Қаламқас» əнін білмейтіндер кем де кем шығар. Ойын-тойларда көпшіліктің сүйікті әуеніне айналған əн кейіпкері Қаламқастың кім екені «Абай жолы» эпопеясында да айтылмайды.
Сонда Қаламқас кім?
Найман елінде Абай мен Қаламқас туралы мына аңыз ертеден келе жатыр.
Аңыздағы деректеге, қарағанда Абайды өзіне ынтық еткен Қаламқас ару – Тана мырза бауырына салып өсірген інісі Жəнібектің қызы.
1860-1863 жылы Көкпекті оқругінің сайлауында Тана мырзаны қазақ бұқарасы қолдай тұра, аға сұлтандық лауазым дуан кеңесінде тілмəш қызметін атқарып жүрген Өскемен жақтың қазағы, руы Сарыжомарт Əлхан Тілеубердинге бұйырыпты. Соған қатты назаланған Тана мырза үйіне келіп қайғырып жатып қалған. Содан бəйбішесі Бостан ерінің қайғысын серпілту үшін əкесіне барып, Ертіске құятын үш өзеннің тоғысқан жеріндегі түбекті сұрап алып, сол түбекке 1863 жылы Тана мырза мешіт салған, сөйтіп, ол жер «Тана мешіті» ауылы атанған.
Сол мешіттің салынып бітуіне құтты болсын айта əрі Тананың көңілін жұбата Құнанбай келіпті. Он сегіз жастағы Абай əкесімен бірге ере келген. Келе жартылай қала үлгісімен киінген əрі сұлу, əрі инабатты Тұржанға (жеңгелері «Қаламқас» атандырған) Абайдың көңілі құлап түседі. Инабатты, өңді қыз Құнекеңе де ұнапты. Тіпті құда түсуге ниеті ауады. Бірақ Тұржан бала кезінде Байжігіт елінің Өзіхан деген жігітіне атастырылып қойған екен. Ол да бір аталы жер. Тана мырза осыны ескерткенде, Құнекең ойланып қалған. Оған да қарамай бір есебін табар ма еді, қайтер еді, егер сол мезетте ақ орданың маңынан нойыс мінезді біреудің ащы айқайы мен дөкір сөздері естілмесе. Əлгі нойыс бір көзіне ақ шорланған түйені бақыртып ұрып жатыр. Ара-тұра: «Көзіңді… қу соқыр» деп боқтап жібереді.
Мұны естіген Құнанбай қатты ашуланып, əлгі оңбағанға ат-шапан айып кестіреді. Қонағаға да қарамай аттанып кетеді. Жігітке айып кесіп, жік-жаппар болған Танаға аттанарда Құнанбай: — Істетіп отырған өзіңсің.-депті.
Содан бері «Түйені соқыр десе, Құнанбайға тиеді» деген мəтел қалыпты.
Екі жастың болашақ махаббатына осы көрініс бөгет жасапты. Алыстан бір-бірін бірер мəрте хат жолдасып, келген-кеткен кісіден сəлем айтысумен тынған. Қатынасуға жер шалғай.
Мұнан кейін Қаламқастың жастай атастырылған күйеуі аурудан өледі де, қыз оң жақта отырыңқырап қалады. Ақыры Сыбан еліндегі Быжы-Тоқтар деген саудагер сарттың ауылына келін болып түскен. Міне, содан бастап Абай атамыздың Қаламқасқа деген шексіз махаббаты сөзбен зерделеніп, өлең болып өріліп бізге жеткен көрінеді..
