«Мынау өлмепті, тірі екен»
Осы бір тіркес – Қайымның түрме азаптарының куәсі. Иә, ол өлген жоқ! №14 камераның дәмін татып, адам төзгісіз азаптаулардан кейін ес-түссіз қалса да есін жиғанда осы сөзді естіді… Мынау өлмепті, тірі…
Оны Тәңірі қолдады. Абайы үшін, қазағы үшін тірі қалды. Фәни дүниенің сексен сегіз жылы нәсіп етілді маңдайына. Абайды, оның айналасын түгендеу үшін. Себебі Абай оның пешенесіне жазған тағдыры еді.
«Абайымнан түк қалмайды…»
Иә, ол мойындаса, алаш зиялыларындай, Абайды да айта алмайтын мылқауға айналатынымыз күмәнсіз еді.
«Егер мен мойындасам, Әуезов кетеді. Әуезов кетсе, Абайымнан түк қалмайды…».
Әрбір аяусыз ұрып-соққан сайын ішінен осы сөздерді күбірледі. Ішкі дауысы оны алдағы жарқын күндерге жетеледі. Ол мойындамады. Ол Абайын сатпады. Ол Мұхтарын қолдады. Қазағын қорғады.
Ол Алаш ойымен тамырланды
Алаш аңсарын, алаш аманатын жеткізу үшін жаралғандай. Себебі Қайым алаш арыстарының әңгіме-дүкенін рухына сіңіріп өсті. Ол – алаштықтардың қазыналы ойларын құйып алған қормалы. Елдің танымал ақын – әншілерінің сағаттап отырып ән мен жырға толтырған өнер базарының куәсі болды.
Абайдың көзін көрген жандармен дастарқандас, дәмдес болды, талай сырға қанықты. Зиялылар бас қосып кеңескен әңгіме-дүкен бала Қайым зердесінде жатталып, көкірегінде шежіредей қатталып, кемелдікке жетеледі. Өмір тәжірибесінде үнемі сәуле беріп, ұлтжанды болып өсуіне себеп болды. Себебі Қайым алаш идеясының мирасқоры еді.
Әкесінің тілегі Қайымға аманат еді
Қайым отызыншы жылдардың зобалаң-сұмдықтарын басынан өткерді. Әкесі Мұхамедхан Сейітқұлұлы халық жауы атанды, көмусіз, атаусыз қалды. Ол Қайымның дарқан көңіл, парасаты болып өсуіне зор ықпал жасаған жан еді. Ол өзінің адал еңбегімен жиған дәулет-байлығымен ұлт руханиятына демеушілік қылды. Халық жауы атанып, ескерусіз қалған әкенің «ұлтым» деген жалғыз тілегі перзентіне аманат еді. Қайым әке аманатына адал болды, әке аңсарын орындады.
Оларды телқоңырдай жақындастырған Абай еді
«Мұхтарды сат, диссертацияны зорлап жазғызды, ғылыми еңбектеріңнен бас тарт, жазаң жеңілдейді». Бұл – Қайымның сегіз ай тергеуде жатқанда естігендері. Тергеушілердің лажсыздан ойлап тапқан әрекеттері еді. Әдебиетті саясаттың құлы еткен қоғам Қайымды өз үдесінен шығара алмады. Себебі ол жалған айта алмады. Осы мінезі оны Карлагтың қан шеңгеліне тоғытты.
Иә, ол ғұлама Мұхтардың жанторсығы атанды. Тіпті жазықсыз айыптауларда «Әуезовтің көлеңкесі» деушілер де болды. Ол, шын мәнінде, Мұхтардың ғылымдағы сенімді серігі, рухани інісі еді. Ал оларды телқоңырдай жақындастырған Абай еді.
«Тарта гөр Семейімнің топырағы,
Төстіктей жеріңе мен еркін сыям!»
Туған топырақтың қадірін бұдан артық қалай жеткізуге болады екен. Темір торлы тас қамау тұтқыны Қайымның өмірге құштар жанын шабыттандырған, жігерін жүдетпеген қуат туған жерге деген махаббаты еді. Қайым азаттық күнге аңсарын қазақтың қара өлеңінен тапты. Ақын рухының тәу етері – туған жері. Жазықсыз жала жабылып, торықса да, үміт, мақсұт үстем. Алған бетінен қайтпауға бекемдігі туған жерге деген сағыныштан тамыр алады.
«Бүгінде ұйқым тыныш, себебі рухым таза»
Қайымды айналасындағылары сатса да, сағы сынбады. Азапты тартса да, қиындықта мұқалмады.
Жай жүрсем, табалады ұтылды деп,
Қатты бассам, күндеді құтырды деп,
Орта жүрсем, онда да көре алмады-ау,
Бұл өзі ақылды адам сықылды деп.
Өз заманының адам түсініп болмас әсірелігіне таңырқап, жанындағылардың құнсыз тірлігіне күйінсе де, Қайым ұлттық мүддені жеке бас қамынан жоғары қойды. Қайым – қайталанбас тұлға, жаратылысы ерен жан.
Ақмарал СМАҒҰЛОВА
Шәкәрім университеті, ф.ғ.к.
