30 мамыр күні Alikhan Bokeikhan университетінде Саяси қуғын-сүргін және ашаршылық құрбандарын еске алу күніне арналған конференция өтті. Конференцияға Абай облысы әкімінің орынбасары, саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау жөніндегі комиссия төрағасы Шалқар Байбеков, қоғамдық даму басқармасының басшысы Айдар Садырбаев, тарихшы Мұхтарбек Кәрімов, филология ғылымдарының докторы, профессор Арап Еспенбетов, «Алаштану» ғылыми-зерттеу орталығының директоры Ерлан Еркінұлы, М.Әуезов атындағы педагогикалық колледж директоры Шағангүл Жанаева және өзге де қаламыздағы зиялы қауым өкілдері, комиссия мүшелері, Қазақстан халқы Ассамблеясы қоғамдық институттарының мүшелері қатысты.
Жадыра ТӨЛЕГЕНҚЫЗЫ,
«Semeı tańy»
Саяси қуғын-сүргін және ашаршылық құрбандарын еске алу күні қарсаңында республика көлемінде «Азалы тарихқа тағзым» атты шаралар легі ұйымдастырылуда. Ал облысымызда 100-ге тарта түрлі деңгейде мәдени-танымдық шаралар өтеді деп күтілуде. Соның бірі — Абай өңіріндегі саяси қуғын-сүргін тарихын зерделеу және сараптау мақсатында өткізіліп отырған өңірлік конференция.
2020 жылы 24 қарашада ҚР Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың №456 Жарлығына сәйкес республикада Саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі мемлекеттік комиссия құрылды. Еліміздің әр аймағында аталған комиссияның облыстық, қалалық және аудандық бөлімшелері де төл тарихымыздың «ақтаңдақ беттерін» зерделеу бағытында нәтижелі істер атқаруда.
— Бүгін өздеріңізбен 31 мамыр – Саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күніне арналған өңірлік конференция жұмысына жиналып отырмыз. Өздеріңізге белгілі, елімізде Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомат Тоқаевтың №456 Жарлығына сәйкес құрылған Саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі мемлекеттік комиссия жұмыс істейді. Аталған комиссияның облыстық, қалалық және аудандық бөлімшелері де құрылған. Абай өңірі, Семей қаласы, Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Кемелұлы айтқандай, республикамыздың тарихи орталығы. Әсіресе ХХ ғасырдың басындағы саяси үдерістер тоғысында маңызды рөл атқарған Семей шаһары Алаш қозғалысының орталығы ретінде белгілі болды. Тіпті 1917-1927 жылдары Алаш қаласы атауымен де тарих парақтарында жазылып қалды. Сондықтан елімізде жыл сайын ұйымдастырылатын саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні Семей қаласында айрықша мәнде өткізілуі заңды құбылыс деп санаймын. Бұл жерде Алаш арыстарының, Құнанбай әулеті ұрпақтарының ізі қалған. Бүгінде Бейбітшілік аралы атауымен белгілі аралда ХХ ғасырдың 20-30 жылдары қаншама арыстарымыздың қаны төгіліп, қыршын жандары қиылды. Осы бағыттағы істер комиссия жұмысы аясында және комиссия жұмысы аяқталғаннан кейін де жалғаса беретін болады,- деді жиынды ашқан Шалқар Заманбекұлы.
Саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі мемлекеттік комиссия мен оның өңірлік бөлімшелерінің қажырлы зерттеу және зерделеу жұмысарының нәтижесінде «ХХ ғасырдың 20-50 жылдарындағы саяси қуғын-сүргін құрбандарын толықтай ақтау жөніндегі материалдарының» 33 томы жарық көріп отыр. Аталған еңбектер ең алдымен республикалық және облыстық комиссия құраманыдағы жұмыс тобы мүшелерінің тыңғылықты іздеу, анықтау және ақтау тұрғысында жасаған еңбектерінің айқын көрінісі екендігі анық. Аталған көп томдық еңбектердің 20-шы томы Абай облысы әкімі жанындағы саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі комиссияға тиесілі. Конференция барысында өңірімізге қатысты осы еңбектің таныстырылымы өтіп, Семей қаласының Шәкәрім атындағы университетінің профессоры, тарих ғылымдарының кандидаты Мұқтарбек Кәрімов пен Әлихан Бөкейхан университетінің профессоры, заң ғылымдарының докторы Майгүл Матаева кітаптардың тұсауын кесті.
Қоғамдық даму басқармасының басшысы Айдар Садырбаев комиссияның атқарған жұмысы және алдағы уақыттағы жоспарлар туралы айтып өтті. Айдар Серікқазыұлының айтуынша, қазіргі уақытта комиссия «Алаш қозғалысы» атты 10 томдық жинаққа құжаттар мен материалдар дайындау үстінде. Жинақтың алғашқы бірінші томы Абай облысына арналмақ. Сонымен қатар «Халық жады» еске алу кітабы әзірленуде.
— 2020 жылдың 24 қарашасында Мемлекет басшысының Жарлығымен саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі мемлекеттік комиссия құрылып, жер-жерде өзінің жұмысын іске асыра бастағанын білесіздер. Бұл жұмыс біздің өңірде де жолға қойылған. Облыс әкімдігі жанынан комиссия құрылып, оның құрамына жергілікті атқарушы органдар, ғалымдар, өлкетанушылар мен өңірдің саяси-қоғамдық өміріне белсене араласып жүрген азаматтар — жалпы жиыны 21 адам енді. Одан бөлек, тоғыз адамнан тұратын үш жұмыс тобы бар. Жұмысты үйлестіру қоғамдық даму басқармасы, Қазақстан халқы Ассамблеясы хатшылығы және этносаралық қатынастарды мониторингілеу бөлімі, сондай-ақ облыстық Достық үйі жанынан құрылған бөлім тарапынан іске асады. Бұл мәселемен шұғылданатын жалпы штат саны 11 адамнан тұрады. Сонымен қатар қала және аудан әкімдіктері жанында саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау жөніндегі комиссия жұмыс атқарады. Жергілікті жерлерде аталған жұмысты ішкі саясат бөлімдері үйлестіруде. 2022 жылғы 20 қазанда өткен саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі мемлекеттік комиссияның 7-ші отырысының хаттамасында берілген тапсырмаларды орындау барысында «Абай облысында кеңестік қуғын-сүргін зобалаңы» тақырыбымен жинақ әзірленіп, мемлекеттік комиссияның жобалық кеңсесіне жолданды. Аталған жинақ 33 томнан тұрады. Оның 20-шы томы Абай облысы әкімі жанындағы саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі комиссиясының тікелей атсалысуымен жарық көрді. Қазіргі уақытта комиссия «Алаш қозғалысы» 10 томдығына құжаттар мен жинақтар дайындау үстінде. Осыған байланысты өңірік комиссия құрамындағы «Алаш» тобы жетекшісі Еркін Рахметуллин мен топ мүшесі Лаура Қадырова Алматы қаласындағы ҚР Орталық мемлекеттік архивінде, ҚР Президенті архивінде жұмыс істеп қайтты. Жинақталған материалдардың барлығы осы жинаққа енеді деп күтілуде. Ағымдағы жылдың екінші, үшінші тоқсанында «Халық жады» еске алу кітабын әзірлеу шеңберінде жұмыс жалғасын табады,- деді қоғамдық даму басқармасының басшысы Айдар Садырбаев.
Alikhan Bokeikhan University «Алаштану» ҒЗО директоры, жұмыс тобының жетекшісі Еркін Рахметуллин «Алаш қозғалысы: жаңа деректер мен тың пайымдаулар туралы» тақырыбында баяндама оқыды.
— Саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі мемлекеттік комиссия құрамында екі жылдан артық жұмыс істеп келе жатырмыз. Абай облысы құрылған соң өңірлік комиссияның құрманына ендік. Осы жылдар аралағында ашық қордағы деректер бойынша көптеген құжаттар анықталды. Қаламыздағы қазіргі заман тарихын құжаттандыру орталығында, Мәскеу қаласындағы және өзге де архивтердегі іздеу жұмыстарының нәтижесінде бұған дейін еш жерде жарық көрмеген, қаралмаған құжаттар табылды. Бұл құжаттар ағымдағы жылы жарық көретін «Алаш қозғалысы» он томдық жинаққа енетін болады. Оның алғашқы томы Абай облысына арналмақ,- деген Еркін Ерланұлы бірқатар ұсыныстарын ортаға салды.
— Комиссияның жұмысы — құжаттарды анықтау ғана емес, насихаттау, ғылыми айналымға енгізу, сонымен қатар ұсыныстар жасау. Комиссия жұмысы 2023 жылы аяқталады. Бірақ тарихты зерделеу жұмысы әрі қарай жалғасуы керек. Семей қаласындағы Бейбітшілік аралында қаншама Алаш арыстары атылды. Осы жерде НКВД ғимараты болған екен. Сол орынды анықтап, тағзым ететін ескерткіш салынса деген ұсынысым бар. Сонымен қатар шет елдердегі архив деректерінің көшірмелерін әкелуге қолдау көрсетілсе,- деді Еркін Рахметуллин.
Шәкәрім атындағы университеттің «Тарих және құқық» кафедрасының оқытушысы, тарих ғылымдарының кандидаты, жұмыс тобының жетекшісі Тоты Кариева «Халық жады» естеліктер жинағы көптомдық жобасының Абай өңірінде жүзеге асырылу барысы туралы баяндады, сондай-ақ қуғын-сүргін мен ашаршылық екі түрлі оқиға екенін, сондықтан бұл қасіретті оқиғаларды бір күнге біріктіру дұрыс емес деген ойын айтты.
«Саяси қуғын-сүргіннің тарихи себептері және оның Қазақстандағы көрінісі» туралы Шәкәрім атындағы университеттің «Тарих және құқық» кафедрасының оқытушысы, тарих ғылымдарының кандидаты, профессор Мұхтарбек Кәрімов, «Семей мұғалімдер семинариясының Алаш тарихындағы орны» туралы М.О. Әуезов атындағы педагогикалық колледждің директоры, филология ғылымдарының кандидаты Шағангүл Жанаева баяндама оқыды.
Конференция соңында Абай облысының әкімі Нұрлан Ұранхаевтың атынан комиссия жұмыс тобы мүшелеріне алғыс хаттар табысталды.