Жыл басы – Ұлыстың ұлы күні қарсаңында жасы сексеннен асса да немерелері мен шөберелеріне мейірімін төгіп, аңыз-ертегілерін айтып, тәлім-тәрбие беріп, нағыз «супер» әже болып отырған қарияларымыздың бірі Райхан Сыдыққызының үйіне барып, мерекесімен құттықтап, наурыз тойы, наурыз көже туралы естіген-білгендерін, көргендерін айтып беруін өтінген едік.
– Ежелден келе жатқан Наурыз мерекесі біздің бала кезімізде тойланбаса да біліп өстік. Үлкендердің бірін-бірі құттықтап, көже пісіріп жататыны есімде. Біздің үйде де наурыз көже пісірілетін. Наурыз көжені дайындауды 103 жасқа келіп өмірден озған анам Бишан Бекбауқызы үйретіп, құлағымызға құйып кетті ғой. Келіге бидай түйгізетін, одан соң оны жаншитынбыз. Бұл – алғашқы дайындық. Көже пісірерде қазанның төрт құлағына төрт бөлек май қойғызатын. Оны қазанымыз майлы болсын, ел өмірі жайлы болсын, жаңа жыл құтты болсын деген ырым деп түсіндіретін.
«Ұлыс күні қазан толса, ол жылы ақ мол болар, ұлы кісіден бата алса, сонда олжалы жол болар» дегенді анамыз үнемі айтып отыратын. Наурыз көжедегі негізгі дәм – ет, оны мол етіп салады. Наурыз көжеге міндетті түрде айран немесе ақ құяды, бұл «сүттей ұйып отырайық, көңіліміз ақ, таза болсын» деген ұғымды білдіреді, құрт та көженің дәмін келтіріп, құнарлылығын арттырады. Көжені әркім өзінше жасайды. Тіпті жемістерді де қосатындар бар. Дәм саны жетеу болса болғаны.
Қазір Наурызды ел болып тойлайтын болдық. Жылдан-жылға бұл мерекенің мән-мазмұны кеңейіп келеді. Ауыл тұрғындары көршілеріне қонаққа барады. Дәм-тұзымыз аралассын, ынтымағымыз нығайсын, біріміздің ырысымыз бірімізге жұғысты болсын деген ниетпен әйелдер ыдысқа көже құйып алып, оны өзі дайындаған көжеге апарып қосады, – дейді алтын құрсақты ана.
Ақ жаулықты әже Райхан Сыдыққызы жұбайы Серікбай Қасенғалиев екеуі сегіз бала тәрбиелеп, бәрінің жоғары білім алуына жағдай жасады. Серікбай аға ішкі істер бөлімі, заң саласында еңбек етті, милиция майоры болды, өкініштісі, өмірден ерте кетті. Бүгінде «Алтын алқа» иегері Райхан әжеміз балаларын үйлендіріп, Қайыргүл және Люба есімді келін түсіріп, қыздарын ұзатып, отыз бір немере, отыз бес шөбере сүйіп отыр. Надира, Ардақ, Ғалия, Әлия, Бейбіт, Айнұр, Меруерт, Лаура, Салтанат, Сағадат сынды балалары – бір-бір саланың мамандары.
Хамза СӘТИЕВ,
«Семей таңы»
Наурыз мерекесі қарсаңында ауданымыздағы «Нұр-Сана» халықтық орталығына барып, көпті көрген ақ жаулықты әжелерімізбен әңгімелесіп қайттық. Өңірдегі ақ жаулықты аналардың, қыз-келіншектердің басын біріктіріп отырған «Нұр-Сана» орталығы жастарға халқымыздың салт-дәстүрлерін насихаттап, ұрпақ тәрбиесіне атсалысу мақсатында құрылған. Орталықтағы аналардың ең үлкені 85 жастағы Үміткүл Бірғамитқызына Наурыз мерекесіне қатысты көңілде жүрген сұрақтарымызды қойған едік.
– Үміткүл апа, 1926 жылы Наурыз діни мейрам деп танылып, оны тойлауға тыйым салынды. Дегенмен ата-анаңыздан төл мерекеміз жайында естіген шығарсыз. Анаңыз наурыз көже пісіруші ме еді?
– Біз нағыз қазақи тәрбие алған ұрпақтың өкіліміз, өзім салт-дәстүрді берік ұстанған отбасында өстім. Наурыз мейрамы жайлы, әрине, ата-анам айтып отыратын.
Менің білетінім – Наурыз қазақ халқының ұлттық мейрамы. Сайып келгенде дәл осы мерекеде дініміз де, салт-дәстүрлеріміз де көрініс тапқан. Үлкенді сыйлау, ақыл-кеңесін тыңдау, ұлттық құндылықтарды құрметтеп сақтау, қайырымдылық жасау – дініміздің қағидаларының ең маңыздысы. Наурызда адамдар бір-біріне қонаққа барып, жақсылық тілеп, алғыс айтады. Бұл салт-дәстүріміз жас ұрпақты бауырмалдыққа тәрбиелейді. Жалпы Наурыз мерекесінің мазмұны кең.
– Амал немесе көрісу күні туралы не білесіз? Бұл бүкіл қазаққа тән мереке ме, әлде тек батыс өңірінде ғана атап өтілген бе?
– Көрісу мерекесі біздің шығыста да бар деп ойлаймын. Өйткені бала кезімізде үлкен адамдардың бір-бірімен жылап қауышып, көріскенін талай көргенмін. Бірақ ол кезде бұл дәстүрдің мән-мағынасын түсінбеппіз. Ата-әжелеріміз қыстан мал-жан аман, төрт құбыласы тең шыққанына тәубе етіп, қуаныштан көздеріне жас алады екен. Өзіміз де қазір Көрісу күніне ел болып аман-есен жетсек деп тілеп отырамыз. «Торғай аузын шылады ма? Торғай аузын шыламаса, әлі бір ай қыс болады» деген сөз де, осы көрісу күнінде айтылады. Бұл батыстан келген дәстүр дегенді де жиі естиміз. Ол қате пікір. Бұл қазақ халқында ежелден бар мереке. Көрісу – ренжіскендер татуласатын, ағайын-туыстың береке-бірлігін паш ететін мереке, ұрпақты бауырмалдыққа, мейірімділікке баулитын. Сондықтан көрісу дәстүріміздің ең озығы деп білемін.
– Наурыз көжені сіз қалай дайындайсыз?
– Наурыз көже – Наурыз мерекесіндегі ең басты, ең құнарлы тағам. Әрине, әр адам оны өз қалауынша дайындайды. Ет, қазы, бидай, тары, құрт, күріш қосып, бар ықыласымызбен мейлінше дәмді етіп пісіріп, мейрам күні келген қонақтың барлығына дәм таттырамыз, баталарын аламыз. Келіндеріме, қыздарыма, немерелеріме де наурыз көженің дайындалу жолын көрсетіп, үйретіп отырамын.
Сөз соңында қазыналы қария өзінің ақжарма тілегін білдіріп, ақ батасын берді. «Көрісу күнімен басталатын ұлық мерекеміз құтты болсын! Келесі жылғы Наурызға аман-есен жетейік», – дейді Үміткүл әже.
Гүлім ЕРБОЛАТОВА,
Семей таңы
