Біз жанбасақ…
МЕН ЕЛІМІЗДІҢ БОЛАШАҒЫНА СЕНЕМІН!
Жөңкіле көшкен бұлттарды жұлмалап, аласұра соққан дауыл іспетті, бұл Семейдің аспанын талай бұлт торлаған, халқының көз жасындай болып талай нөсер сіркіреп жауып, бұрқ-сарқ соққан дауыл да, саясат майданында шығыстың қатал қысындай жанды қаритын талай аяз да өткен… Көк аспанда найзағай болып жарқ еткен талай тұлғалар шыққан бұл өңірден. Алаш сынды алып елдің ақ ордасы, қазақ деген ұлы халықтың тәуелсіздігінің туы да алғаш осы жерде тігілген.
Міне, Семей шаһары — сондай қасиетті өлке.
Тарихтағы Семей алыс-жақын елдерден келетін сауданың орталығы ғана емес, ғылым мен мәдениеттің рухани ордасы болған. Бұл Семейде ұлтымыздың тарих атты соқтықпалы-соқпақты жолында небір талайлы тағдырлар мен елдігіміз үшін әзіз жанын пида еткен ірі тұлғалар өмір сүрген.
Тарихқа бір сәт шегініс жасасақ, бүгінгі Семей 1928 жылға дейін губерниялық қала, кейін округтік болды. Республика облыстарға бөлінген 1932 жылы алғашқыда Семей Шығыс Қазақстан облысының орталығы, ал 1939 жылдан Семей облысының орталығы болды.
Бұрынғы Семейді Одақ тұсындағы тарихтан жеңіл өнеркәсіп орталығы ретінде білеміз. Ол кезде Семей облысы ірі мал шаруашылығы аймағы болды. Семей ет-консерві комбинаты, Одаққа танымал қуатты өнеркәсіптердің бірі болған ет комбинатымен бірге, мал шаруашылығы өнімдерін өңдейтін тері зауыты да ел экономикасын еселеуге өз үлесін қосқаны белгілі. Семейге 1941 жылы Украинадан көшіріліп әкелінген ерлер мен балалар көйлегін тігуге маманданған «Большевичка» тігін бірлестігі болған. Донецк қаласының Володарский атындағы және Харьков қаласының «Большевичка» жеңіл өнеркәсіп бірлестігінің негізінде құрылған бұл кәсіпорын Ұлы Отан соғысы жылдарында майданға арналған өнімдер шығарып тұрғанын білеміз. Сондай-ақ аяқ киім, тоқыма, қолғап, галантерея фабрикалары, кабель зауыты, сүт комбинаты, арматура зауыты, машина жасау кешені, құс фабрикасы, тағы да басқа кәсіпорындар жұмыс істеген. Ресми деректер бойынша, 1998 жылға дейін жеке меншікке негізделген қала өнеркәсібі 87 ірі кәсіпорынды құраған, бірақ көптеген өндіріс орындары Семей облыс орталығы мәртебесінен айырылғаннан кейін өз жұмысын тоқтатып, қала экономикасында тоқырау етек алған. Айталық, машина жасау, ұн тарту, тамақ өндіретін, ағаш өңдеуші және металл өңдеуші кәсіпорындар, сол сияқты фармацевтикалық және жеңіл өнеркәсіп, құрылыс материалдарын шығаратын кәсіпорындар жабылған. Өнеркәсіп орындарының түгелдей дерлік жабылуы қаланы депрессияға ұшыратқаны да ақиқат.
Еліміз тәуелсіздігін алған 1997 жылы Қазақстанда оңтайландыру саясаты жүргізіліп, ШҚО мен Семей облысы қосылды. Семей емес, Өскеменнің облыс орталығы болуын семейліктер азаттық аңсаған алаш ардақтыларының рухына, Абай сияқты дананың рухына жасалған қиянат сияқты қабылдады.
Тура 25 жыл! Ширек ғасыр бойы семейліктер дербестігін алатын күнді асыға күтті… Бұл күннің, әйтеуір, бір болатынын білді. Қаланың болашағына сенгендер жақсылықтан үміт үзбей елде қалды. Жайлы жер іздегендердің бірқатары астаналық немесе өскемендік болып кетті.
Бұрынғы жеңіл өнеркәсіп орталығы болған Семей осы жылдар ішінде тек орта және шағын кәсіпкерлік орталығына айналып қалды. Дәмі тіл үйірер өнімдерімен Одақты тамсандырған ет комбинаты жоқ. Семей бүгін жейде де тікпейді, қолғап та, шұлық та тоқымайды… Тек дайын затты алып сатумен айналысатын қалаға айналды.
Семейде өлмейтін, өшпейтін бір ғана құндылық қалды. Ол — рухани байлық. Тек Шығыс Қазақстандағы ғана емес, республикадағы мәдени, тарихи орталық болып қалды. Мұнда Абай және Ф.М.Достоевский, тарихи-өлкетану музейлері, Невзоровтар отбасы атындағы бейнелеу өнері мұражайы, Абай атындағы кітапхана бар. Қазақтың Абай атындағы музыкалық-драмалық және Ф.М.Достоевский атындағы орыс драмалық театрлары да облыс жабылса да өр рухын сақтап тұрған мәдениет ошақтары.
Алаштың Ақ ордасы Алтын Семей. Бөркімізді аспанға атып, жанарға еріксіз қуаныш жасын ұялатар жаңалықты ел болып 16 наурыз күні Президентіміз Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаевтың халыққа Жолдауынан естідік. «Халықтың қалауын ескеріп, бүгін бірқатар бастама көтермекпін. Ең алдымен, Семей аймағында Абай облысын құруды ұсынамын» деген сөз тек семейліктер үшін ғана емес, тамырында қазақтың қаны бар барша бауырларымыз үшін көзге жас әкелеген, қуаныш жасын әкелген жаңалық болды.
Семей қаласы жаңа Абай облысының орталығы болады. Әрине, бұл жақта шешімін күткен түйткілдер жоқ емес. Мемлекет басшысының өзі: «Кезінде Алаш арыстарының басын қосқан Семей қаласының жағдайы мәз емес. Біз тарихи әділдікті орнатып, ұлыларымыз дүниеге келген киелі өлкені қайта жаңғыртуға тиіспіз», — деді.
Бұл күнді көпшілік тарихи әділдік салтанат құрған күн деп қабылдады. Азаттықты аңсаған алаштың ақ армандарына қанат байлаған қасиетті мекен — Семей! Ұлылар туған киелі топырақ – Семей! Хакім Абайдың, шындықтың шарайнасы Шәкәрімнің, мұхит ойлы Мұхтардың туған жері — Семей! Ұлт болашағы үшін қан мен тер төккен талай ұлыларды туған – Семей!
16 наурыз күні ұмытылмастай мына көрініс есімде қалыпты. Құжат жұмыстарыммен қала орталығындағы нотариусқа барған едім, ішке кіре бергенде бір әжейді қаумлап қалың нөпір тұрғанын көрдім. Әжей жылап отыр, жай жылап отырған жоқ, еңірегенде етегі жасқа толған, алғашында бірдеңе болды ма деп абдырап қалып, маңайдағылардан сұрасам, жоқ, әжейге ештеңе болмапты. Ол кісі Семей қаласының Абай облысы орталығы болатынын естігенде жылаған екен. Қуаныш жасын ақ шытымен сүртіп отырып: «Біз осыны 97-ші жылдан бері күттік қой, содан бері Семей өгей баланың күйін кешіп келді, халық жұмыс іздеп, жан-жаққа сабылып кетті, қаншама жұмыс орындары, зауыттар жабылып қалды, жөндеу көрмеген көшелер, жаңартылмаған үйлер қаншама. Енді жақсы болды, сендер, жастар, жұмыс іздеп сыртқа қаңғырмайсыңдар,- деді бізді нұсқап… Қуанышы мен өкпесін қатар жеткізген әжейдің айтқаны — бір адамның көкейіндегі сөз емес, бүкіл қарапайым халықтың жүрек түкпіріндегі сөз. Жаңа Қазақстанның құрылуы халықтың көкейіндегі пікірін ескерумен басталатынына еш күмәнім жоқ. Қасым — Жомарт Кемелұлы биліктің халыққа жақын болуы қажеттігін талап етуде. Бұл татулығы жарасқан елдің болашағы жолында жасалған қадамдардың бірі деп ойлаймын.
Семей қаласының Абай обылысының орталығы болып жариялануы, көңілге қуаныш ұялатқанымен қатар, үлкен жауапкершілікті қажет етеді. Жоғарыда айтып өткеніміздей, осыдан ширек ғасыр бұрын Семей қаласы облыс дәрежесінен айырылғаннан бері өндіріс ошақтары түгелдей дерлік жекенің қолына өтіп, жабылып, жұмыссыздық белең алды.
Абай облысына қарасты қала, аудан, ауыл бюджетін өзін-өзі ақтай алатын жағдайға қол жеткізе ала ма? Шығыс Қазақстан облысы металлургия отаны, кенді Алтайдың орталығы болғандықтан, аймақ бюджетіне қосқан үлесі аз емес. Ал Абай облысының бюджеті қалай болады? Абайдың рухы деп республикаға алақан жайып отыра береміз бе? Жаңа облыстың ішкі инфрақұрылымын, өндірістік ошақтарын қалай дамытуға болады? Абай облысының өз еңсесін тіктеп, жаңа аймақ әлеуетін қалыптастыруы үшін қанша уақыт қажет?
2022 жылғы жалпы санақ бойынша, Семей халқының саны 313 012 адамды құрайды екен. Ресми мәліметтерге сүйенсек, Семей қаласы Қазақстандағы халық саны бойынша 87 қаланың ішінде 9-шы орында тұр екен. Жаңадан құрылатын Абай облысының аумағы 185,5 мың шаршы метрді құрайды, халқының саны 638 мың адам. Шығыс Қазақстан облысы әкімінің бірінші орынбасары Алмасхан Сматлаевтың айтуынша, өнеркәсіптердің 68 пайызы ШҚО үлесінде, ал 32 пайызы Абай облысының үлесінде қалмақ. Бұл ескіріп, тозған қаланың ішкі инфрақұрылымы мен алыс аудан-ауылға қатынайтын, сапасы сын көтермес қырық жамалған жолдарын жөндеуге мүкіндік бере ме? Қазіргі таңда Семей қаласында бірқатар өндірістік орындар жұмыс атқаруда. Мысалы, силикат зауыты 1958 жылдан бастап іске қосыған. Шығаратын өнімдері — силикат кірпіш, қаптамалы түсті кірпіш, сәндік бетон плитка, тағы да басқа құрлыс материалдары. Соңғы он жылдың әр жылында 100 млн дана кірпіш шығарған зауыт 400 адамды жұмыспен қамтамасыз етуде.
Семей қаласындағы цемент зауыты. 1958 жылдың қараша айында пайдалануға берілген. Семей цемент зауытының өнімдері қазақстандық нарықта, сондай-ақ РФ Батыс-Сібір федералды округінің нарығында сатылады, сонымен қоса бұл зауыттта 1200 адам жұмыс атқарады. Қаражыра кен орны 1967 жылы ашылған. Семей қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 135 шақырым жерде орналасқан. Жалпы, кең орнында 1200 шамасындағы адам жұмыс істейді.
Әлқисса. Әуелгі тақырыбымызға қайта оралсақ. Абай облысы Шығыс Қазақстан облысынан бөлініп шыққаннан кейін экономикалық құлдырауға ұшырамай ма деген сауал да ел ішінде жүргенін естіп жатырмыз. Менің ойымша, мемлекет тарпынан қолдау болса, Семей қаласының кәсіпорындары қайта жанданатына еш күмән келтіруге болмайды. Семей қаласының кәсіпкерлік кешендерін дамыту арқылы ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу, құрылыс материалдарын, тоқыма кәсібі салаларын жоғары деңгейге көтеруге өз мүмкіншілігі жетеді.
Сондай-ақ мал шаруашылығын өркендете отырып, сүтті және етті бағыттағы ірі қара мал басын көбейтіп, жылқы шаруашылығын жандандырып, қой мен құс өнімдерін экспортқа шығаруға әлеуетті аймақ болатыны сөзсіз.
Семейдің стратегиялық тұрғыдан қолайлы орналасуы да бұл орайда маңызды. Темір жол, автомобиль, су және әуе қатынасына да қолайлы тоғыз жолдың торабында орналасуы экономикалық сауда қарым-қатынасын арттыруда айрықша рөл атқара алады. Қаланың тарихи-мәдени мұрасы, ғылыми потенциалы бай. Сондай-ақ туризм саласын өркендетуге мүмкіндігі мол.
Ал бізге қажеті — болашаққа деген сенім және Абай облысының дамуы үшін бірлесе еңбек ету.
Өмірұзақ ЖҰМАҚАНҰЛЫ
