Осы бір аласа бойлы, терең ойлы қағылез ақсақалды көргенде қарапайым қазақтың бірі ғой деген ой келері сөзсіз. Әрине, бұл ақсақалдың өмірі мен өнерін көпшіліктің біле бермегендігінен де болар. Біз бүгін сол олқылықтың орнын толтыру үшін жетпістің желкесіне шықса да әлі күнге дейін аңшылығын қоймай, серілігін серік етіп жүрген Жарма ауданы Малай ауылының тұрғыны Айтқали Төкенаев жайында сөз қозғамақпыз.
Әкесі Төкенай 1954 жылы Абыралы өңірінен халықты жаппай көшіре бастағанда Жарма ауданы Малай ауылына келіп тұрақтаған екен. Дәл сол жылы Құрбан айт кезінде дүниеге келген баланың атын Айтқали деп қойыпты. Айтқалидың балалық шағы осында өтіп, ер жетеді. Өмір бойы кеңшарда механизатор болып жұмыс істейді.
Айтқали жастайынан әр нәрсеге әуестігі басым бала болып өседі. «Әке көрген оқ жонар» дегендей, кейбір күндері әкесінің қақпанмен қоян, түлкі ұстап әкелгенін көріп өскен соң қолы қалт етсе қақпан құрумен айналыса бастайды.
Саятшылық ерте заманнан бері ата-бабамыздың айналысып келе жатқан бір дәстүрлі өнері ғой. Біздің өңірде де ашаршылық жылдарында арқар, елік атып әкеліп, ауыл-аймағын асыраған аңшылар болған. Солардың бірі Бөкенші Рысақұлы деген аңшыны соғыстан арнайы бронмен алып қалып, аң аулатқан деседі.
Қақпан құру өнері екінің бірінің қолынан келе бермейтін іс. Оған үлкен ептілік, төзімділік керек. Аңдар темірдің исін аласытан сезеді, сондықтан қақпанды алдымен жынға қайнатып алып, ерменмен, жусанмен сүртеді. Содан кейін ғана аңдардың ініне, жүретін жерлеріне қойып, үстіне көң сеуіп жасырып тастайды.
Осының бәрін жақсы меңгерген Айтекеңнің қақпаны қанды болып, қанжығасы бос қайтпайды екен. «Өміріңізде қанша аң ұстадыңыз?» деген сауалымызға шоқша сақалын бір сипап алып:
— Ерте кезде ауылда Қайырбек Күмпейісов деген атақты аңшы болды. Сол кісіні менің ұстазым десем де болады, жанында жүріп үйренгенім өте көп. Ол кісі нағыз мерген аңшы еді,- деп бастады әңгімесін. — Бір жолы Найзақара тауын бетке алып шыққан едік. Шіркін табиғат неткен тамаша десеңші, жұпар исі аңқыған таза ауа, қайың, терегі самсыған терең сайлар ғажап-ақ. Сылдырай аққан Лақжұтқан өзенін бойлап жүріп келеміз. Бір кезеңге шығып, айналаға дүрбі салдық. Кенет Қайырбек аға: «Анау бөктерде бір қасқыр жатқан сияқты, жүр жақындап барайық»,- деді. Бір белестен соң бір белес, межелі жерге таяған соң аға ық жақты бетке алып, бұқпантайлап бір төбеге шығып келеді. Мен артынан қалмай еріп келемін. Бір кезде аға мені ымдап шақырды. Жанына келген маған, шамамен, 40 метрдей жерде бір түп тобылғының түбінде алаңсыз ұйқтап жатқан қасқырды көрсетті. Менің жүрегім дүрсілдеп қоя берді, бірақ сыр бермедім.Тегі түнгі жорықтан шаршап келіп, ұйқтап қалған болар. Содан кейін ол мылтығын ыңғайлап алды да, бір түйір тасты қасқырға қарай лақтырды. Қасқыр да атып тұрып бір сәт тұрып қалды. Сол мезетте мылтық гүрс етті де, қасқыр орнында тыпырлап қалды. Олжалы қайтып келе жатқанымызда «Аға, бағана қасқырды неге бірден атпадыңыз?» деген мені мазалап келе жатқан сұрағымды қойдым. Е, балам қазақта «Киікті ысқырып ат, құсты ұшырып ат» деген сөз бар. Өрттен, судан қашып келе жатқан аңды атуға болмайды. Аңға да мүмкіншілік беру керек. Осыны есіңнен шығарма»,- деді. Жас кезім ғой, қақпанды сонау Қалқай тауының сайларына, Шалтабанның жықпыл-жықпыл қалың қарағанды қуыстарына құрамын. Қақпанды тексеру үшін таң атпай тұрып алып, кейде атпен, кейде жаяу 6-7 шақырым жерге барып келемін. Бұйыртып, қақпанда жатқан көкжалды көргендегі сәтті айтып жеткізу қиын,- деді қарт аңшы.
Сөз арасында қасына жүгіріп келген Елнұр деген немересін нұсқап:
— Осының аңға икемі бар. Бірде қақпанымды апарып тауға құрып тастапты,- деп ауылдың шетіндегі Қызыл шоқыға қарап жымиып қояды. — Ал алған бөрілердің санына келсек, бір жерге түртіп жүруші едім, ұмытқаным да бар шығар. 29 үлкен қасқыр, 56 бөлтірік алдым, ал қоян ,түлкілерді санамаппын да. Қасқырларды ауданға заготконторға апарып тапсыратынбыз. Ол кезде бір қасқырға 120 сом, бөлтірігіне 50 сом беретін. Қазір ойлап қарасам бір Волга мәшінін алуға болады екен ғой,- деп кеңкілдеп күліп алды.
Айтқалидың сонымен қатар сегіз қырлы, бір сырлы азамат екенін айта кетуіміз керек. «Жігітке жеті өнер де аз» дегендей, жас кезінен бастап домбыра, баян, гитара аспаптарын жетік меңгерген. « Мына домбыра өзіммен бірге үш жыл әскерде болып қайтты»,- деп төрде ілулі тұрған домбырасын нұсқады. Әскери борышын Тынық мұхитта моряк болып атқарыпты.
Ауылдағы той-томалақ Айтқалисыз өткен емес. Әрбір отырыстың кездесу кештерінің көрігін қыздырып, сәнін келтіріп отыратын. Қазір де ауылдың абыз ақсақалы ақ батасымен, шешендік сөздерімен, түйдек-түйдек мақал-мәтелдерімен түрлі жиындарда елді аузына қаратып отырады. Сонымен қатар өлең жазып, ән шығаратын қасиеті де бар. «Сағыныш», «Ауылды аңсау», «Ақ жауын» деген домбыра,баян,гитарамен орындаған әндері әлеуметтік желілер арқылы халыққа кеңінен таралып кетті. Оның қолынан шыққан тымақ, бөріктерді алыс-жақыннан келіп, қалап алатындар көп.
Міне, еңбекқорлығымен, серілігімен, өнерге деген құштарлығымен елдің құрметіне бөленген Айтқали Төкенайұлы жасы жетпістен асса да ауыл мен ауданның қоғамдық жұмыстарына белсене қатысып келеді. Әлі күнге дейін ақсақалды ауданда өтетін әр түрлі мәдени шараларға арнайы шақырып жатады.
Ұзақ жылғы еңбегі мен өнердегі жетістіктері бағаланып, көптеген алғыс хаттармен марапатталды, «Жарма ауданына сіңірген еңбегі үшін» төс белгісін кеудесіне тақты.
Жұбайы Балғайша екеуі бір ұл, бір қыз тәрбиелеп өсіріп, немере сүйіп отырған өнегелі отбасы.
Тілектес ШАЛЖИЕН,
Жарма ауданының Құрметті азаматы, ҚР Мәдениет қайраткері
